In tegenstelling tot andere landen, kent België een lange traditie van opkomstplicht. Er is daarom wel wat onzekerheid voor de verkiezingen van 2024. Gelukkig kunnen we daarvoor over het muurtje kijken en leren uit wat de afschaffing van de opkomstplicht betekende voor andere landen.

Geen sterke terugval in 2024

In Nederland werd de opkomstplicht afgeschaft in 1970. De eerstvolgende verkiezingen kwam nog 70% van de kiezers opdagen.

Ook bij ons is de prognose dat er in 2024 nog geen sterke terugval zal zijn. Volgens het onderzoek ‘Mijn gemeente en Ik’ van UHasselt, Indiville en BPact geeft slechts 8% van de Vlamingen aan zeker niet te stemmen in 2024. 69% van de Vlamingen gaat stemmen en 23% van de kiezers heeft nog niet beslist.

Dat is ook wat Bram Wauters, professor aan de onderzoeksgroep Gaspar van de vakgroep Politieke Wetenschappen van de UGent, verwacht. Hij haalt cijfers aan uit Belgisch onderzoek uit 2015 (Reuchamps et al.). Daaruit blijkt dat 50% zou gaan stemmen, 25% soms en 25% nooit.

Opkomst afhankelijk van verkiezingsstrijd

Hoeveel mensen er effectief aanwezig zullen zijn, hangt af van de gemeente. In lokale besturen waar het zeer spannend is wie de verkiezingen zal winnen, verwachten onderzoekers een hogere opkomst. In gemeente waar er weinig uitdagers zijn, verwachten ze een lagere opkomst.

Daarnaast wijst Bram Wauters erop dat stemmen een gewoonte is en dat onze jarenlange opkomstplicht nog even zal doorwerken. Hij voorspelt een opkomst van 70 à 80%. Althans voor de eerstvolgende verkiezingen. In het buitenland zien we de opkomst verkiezing na verkiezing dalen. Op de lauweren rusten is dus niet de boodschap: wie in 2024 thuisblijft, zal dat over zes jaar waarschijnlijk opnieuw doen (Lokaal zomer 2023, VVSG).

Wie gaat er niet stemmen?

Welke kiezers gaan geen gebruik meer maken van hun stemrecht? Door onderzoek in landen waar geen opkomstplicht (meer) geldt, zijn die groepen goed gedefinieerd. Enerzijds hebben mensen die weinig interesse, weinig kennis en weinig zelfvertrouwen hebben in politiek of zich niet sterk identificeren met een partij een lagere kans om te stemmen.

Anderzijds zijn er ook bepaalde groepen die afhaken op basis van socio-demografische kenmerken:

• Jonge kiezers
• Kortgeschoolden
• Mensen met een lager inkomen
• Mensen met een migratie-achtergrond
• Mensen met een fysieke beperking

Moeten we aan opkomstbevordering doen?

Hoe kunnen we de groep twijfelaars overtuigen om toch naar de stembus te komen? En wiens verantwoordelijkheid is het? Is het de taak van de politici of de politieke partijen zelf? Of kunnen / moeten de lokale besturen hier ook zelf een rol in opnemen? Die vraag stelt zich bij veel lokale besturen. Bram Wauters stelt dat het effect kleiner zal zijn als enkel politieke partijen de opkomst bevorderen. Hij legt het als volgt uit in het magazine Lokaal van VVSG (juli/augustus p. 17):

“Een politieke partij wil mensen niet alleen overtuigen om te gaan stemmen, maar ook om voor haar te stemmen. Dat vraagt een dubbele inspanning en daarom is het effect kleiner. Bovendien zijn de mensen die twijfelen of ze zullen gaan stemmen per definitie geen echte partijsupporters, ze hebben wat minder vertrouwen in de politiek en politici. Zullen zij zich laten overtuigen door iemand die ze een beetje wantrouwen?”

Dat is ook wat politicologe Sofie Marien, samen met Michiel Nuytemans (Tree Company) en Hade Bamps (Levuur), aankaart in dit opiniestuk in De Morgen: “De rol van de lokale overheid voor de opkomstbevordering kan je moeilijk overschatten. Zij zijn de spil tussen alle spelers, zij kunnen verbinding creëren, alles in beweging zetten en in beweging houden. Onderzoek geeft ook aan dat overheidscommunicatie meer mobiliseert dan partijpolitieke communicatie.” (De Morgen, 27 september 2023).

Nu werken aan de toekomst

De politicologen verwachten dus nog geen sterke terugval in 2024. Maar wijzen er wel op dat we nu aan de slag moeten om de dalende trend op te vangen. Zij zien een rol weggelegd voor lokale besturen, overheden, middenveldorganisaties en anderen om mee de opkomst te bevorderen.

Ben je van plan in te zetten op opkomstbevordering of extra informatie te verspreiden over de verkiezingen? Ontdek welke initiatieven middenveldorganisaties al organiseren. Als je zelf nog extra communicatie wil opnemen, lees dan hier 10 tips voor opkomstbevordering.